Piotr Wątroba
inżynier ekolog
Co to EU ETS i z jakiej inicjatywy powstał?
W obliczu narastających wyzwań klimatycznych, Unia Europejska (UE) zdecydowanie przyspiesza działania na rzecz zrównoważonego rozwoju i dąży do osiągnięcia neutralności klimatycznej. Kluczowym narzędziem do realizacji tych celów jest powołany w 2005 roku Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS), który wspomaga redukcję emisji gazów cieplarnianych w UE.
System ten działa na zasadzie cap and trade, co oznacza, że ustala górny limit na całkowitą ilość emisji gazów cieplarnianych, a następnie pozwala firmom na handel prawami do emisji w ramach tego limitu[1]. EU ETS wprowadza ograniczenia ilości gazów cieplarnianych emitowanych przez ponad 11 000 instalacji przemysłowych i sektor lotnictwa w UE oraz w Islandii, Liechtensteinie i Norwegii.
W kontekście Europejskiego Zielonego Ładu —strategii UE na osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku — rola EU ETS jest nie do przecenienia. Jest to jedno z głównych narzędzi w arsenale Unii, mających na celu zrównoważoną transformację gospodarki i osiągnięcie celów klimatycznych.
1 EU ETS na mapie Europejskiego Zielonego Ładu (źródło: Komisja Europejska oraz Deloitte)
EU ETS – na czym właściwie polega system handlu emisjami?
W ramach Europejskiego Systemu Handlu Emisjami (EU ETS), instytucje są zobowiązane do przestrzegania ściśle określonych limitów emisji gazów cieplarnianych. Te limity są sukcesywnie obniżane w ramach tzw. "linii ścieżki redukcji", co ma na celu systematyczne zmniejszenie całkowitej ilości emitowanych gazów. Uczestniczące podmioty są zobowiązane do nabywania lub otrzymywania uprawnień do emisji, które mogą być wymieniane w ramach systemu, zapewniając elastyczność w zarządzaniu emisjami.
Kluczową cechą tego mechanizmu jest ograniczona dostępność uprawnień do emisji, co nadaje im wartość rynkową. Po każdym roku rozliczeniowym, podmioty są zobowiązane do zwrócenia liczby uprawnień równoważnej ich rzeczywistym emisjom. Niewypełnienie tego obowiązku skutkuje nałożeniem surowych sankcji finansowych.
Jeżeli podmiotowi uda się zredukować swoje emisje poniżej przyznanego limitu, może on zachować nadwyżki uprawnień na przyszłe lata lub sprzedać je innym instytucjom, które potrzebują dodatkowych uprawnień do pokrycia własnych emisji.
Ta struktura, w połączeniu z systematycznym ograniczaniem dostępności uprawnień, tworzy silny bodziec do działań redukcyjnych i przyspiesza wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań mających na celu minimalizację wpływu na środowisko[2].
Kto jest objęty systemem EU ETS?
Uczestnictwo w Europejskim Systemie Handlu Emisjami zgodnie z Dyrektywą 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych w Unii[3] jest obligatoryjne dla sektorów przemysłowych, elektrowni oraz dużych producentów ciepła. Decyzja o tym, czy dana instalacja podlega handlowi uprawnieniami do emisji, ostatecznie zależy od ustalonych wartości progowych. Wszystkie obiekty energetycznego spalania o nominalnej mocy cieplnej wynoszącej przynajmniej 20 MW są zobowiązane do aktywnego uczestnictwa w EU ETS. Zakłady funkcjonujące w gałęziach przemysłu z intensywnym zużyciem energii, takie jak huty stali, cementownie czy rafinerie, osiągając określoną dla danej branży wielkość produkcji, aby podlegać obowiązkowi handlu uprawnieniami do emisji.
Ruch lotniczy również został włączony do systemu handlu uprawnieniami emisyjnymi od 2012 roku. Obecnie obejmuje to wszystkich operatorów statków powietrznych, którzy wykonują loty pomiędzy państwami członkowskimi EU lub w obrębie tych państw. Od roku 2013 sektor chemiczny i przemysł aluminiowy zostały także włączone do EU ETS.
Nie ma możliwości uczestnictwa w unijnym handlu emisjami w sposób dobrowolny. Jest ono ewentualnie możliwe poprzez kompensację, czyli tzw. offseting - zakup jednostek redukcji emisji z projektów redukujących emisje dwutlenku węgla poza systemem EU ETS. Te jednostki są następnie "wykorzystywane" w celu zrównoważenia emisji przedsiębiorstwa uczestniczącego w systemie EU ETS.
System EU ETS nie jest obowiązkowy dla firm, które prowadzą działalności poza obszarem Unii Europejskiej. Niemniej jednak, wprowadzenie mechanizmu CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism), czyli opłaty za wbudowane emisje importowanych towarów sprawia, że podmioty opuszczające Unię wciąż są zobowiązane do uiszczania opłat zgodnie z regulacjami EU ETS dla sektorów przez niego objętych.
Na jakie cele przeznaczone są środki z EU ETS?
W roku 2021 Marcin Kowalczyk, ekspert z WWF Polska w rozmowie dla serwisu energetyka24.pl[4], stwierdził, że co do zasady zgodnie z ustawą o systemie handlu emisjami, środki z EU ETS stanowią przychód państwa. Natomiast polskie regulacje prawne, wprowadziły , możliwość przyznania środków finansowych wybranym funduszom celowym.
Pierwszym z nich jest Fundusz Rekompensaty Pośrednich Kosztów Emisji, ustanowiony w 2019 roku. Jego celem jest rekompensata poniesionych kosztów za zakup uprawnień do emisji dla przedsiębiorstw o wysokim zużyciu energii. Ma to na celu zapobieganie tzw. ucieczce emisji i umożliwienie funkcjonowania tych podmiotów w warunkach zbliżonych do rynkowych. Alokacja środków na ten fundusz wynosi 25% dochodów z aukcji.
Drugim wyjątkiem są środki (w roku 2021 to 8 milionów złotych) na działalność Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE).
Trzecim wyjątkiem są środki przeznaczone na obsługę Funduszu Modernizacyjnego, które są kierowane do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W 2021 roku budżet na ten cel wyniósł 4 miliony złotych, z planowanym wzrostem do 6 i docelowo 8 milionów złotych w kolejnych latach.
Jaką mamy kontrolę nad wykorzystywaniem środków z ETS przez Skarb Państwa?
W ramach zobowiązań unijnych, Polska jest zmuszona do przedkładania okresowych raportów, w których musi wykazać, że minimum 50% dochodów z tytułu uprawnień do emisji, lub ich finansowa równowartość, została przeznaczona na działania proekologiczne. Takie działania mogą obejmować inwestycje w infrastrukturę związaną z odnawialnymi źródłami energii, promocję transportu niskoemisyjnego oraz inne inicjatywy mające na celu redukcję emisji CO2.
Przewidywane zmiany w EU ETS – rozszerzenie zakresu
a) Rozszerzenie zakresu systemu EU ETS ma na celu objęcie nowych sektorów, które do tej pory nie były uwzględnione w systemie handlu emisjami. Dodatkowo, wprowadzony oddzielnie system handlu emisjami obejmie: Transport morski. Emisje z transportu morskiego zostaną włączone do systemu od 2024 roku. Z kolei, od 2027 roku wprowadzony zostanie oddzielny system handlu emisjami dla budynków, transportu drogowego i dodatkowych sektorów (głównie małej i średniej wielkości przedsiębiorstw). Jego celem jest osiągnięcie 42% redukcji emisji do 2030 roku w porównaniu do poziomów z 2005 roku. Monitorowanie i raportowanie rozpocznie się już w roku 2025. Przewidywane jest również włączenie spalarni odpadów do systemu ETS, a także poszerzenia tejże kategorii o instalacje o mocy poniżej 20 MW[5]. Póki co są to propozycje zmian, Komisja Europejska ostatecznie przedstawi ich ocenę do 2026 roku.
b) Utworzenie Funduszu Klimatyczno-Społecznego, który ma na celu złagodzenie wpływu nowych regulacji na grupy społeczne najbardziej narażone na ubóstwo energetyczne, czyli stan, w którym gospodarstwo domowe nie może sobie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb związanych z dostęp do energii elektrycznej i cieplnej. Planuje się, że fundusz zacznie działać od 2026 roku i będzie finansowany z aukcji uprawnień do emisji.
c) Zmniejszenie limitów emisji dla sektorów objętych systemem EU ETS o 62% do 2030 roku w porównaniu do poziomów z 2005 roku.
2 Zmiany wprowadzone najnowszą reformą EU ETS (Źródło: Deloitte)
d) Wprowadzenie nowych mechanizmów kontroli i kar ma na celu zapewnienie, że wszystkie podmioty objęte systemem będą przestrzegać nowych regulacji. Planuje się wprowadzenie surowszych kar za nieprzestrzeganie limitów emisji oraz za fałszowanie danych.
Dlaczego te zmiany są ważne?
- Osiągnięcie celów klimatycznych
Rozszerzenie systemu EU ETS na nowe podmioty umożliwi osiągnięcie celów klimatycznych Unii Europejskiej. Transport morski, budynki i transport drogowy są znaczącymi źródłami emisji CO2 i ich włączenie do systemu może znacząco przyczynić się do redukcji emisji w UE. - Stymulacja Innowacji
Wprowadzenie nowych sektorów do systemu ma na celu stymulację innowacji technologicznych, które mogą przyczynić się do zmniejszenia emisji. - Sprawiedliwość Społeczna Wprowadzenie nowego Funduszu Klimatyczno-Społecznego, przyczyni się do złagodzenia wpływu nowych regulacji na grupy społeczne najbardziej narażone na ubóstwo energetyczne.[6]
Co poza EU ETS – CBAM
CBAM (Mechanizm Dostosowywania Cen na Granicach) jest najnowszym mechanizmem wprowadzonym przez UE. Ma on stanowić uzupełnienie EU ETS dla towarów importowanych oraz ograniczenie ryzyka ucieczki emisji, czyli przenoszenia produkcji do krajów spoza UE, gdzie obowiązują mniejsze restrykcje klimatyczne.
Mechanizm ten opiera się na opłatach wyrównawczych za emisje związane z importem, a cena certyfikatu jest indeksowana do średnich cen EUA. Więcej na temat mechanizmu CBAM w artykule Zielone światło dla Fit for 55. https://www.bosbank.pl/EKO/prawo/zielone-swiatlo-dla-fit-for-55
Jakie perspektywy?
Zaostrzenie limitów i rozszerzenie zakresu systemu na nowe sektory, z pewnością wpłynie na cenę jednostek uprawnień do emisji EUA (European Union Allowance).
Już od 2024 roku, możemy spodziewać się wzrostu cen EUA, gdy transport morski zostanie włączony do systemu. To z kolei może wywołać efekt domina na inne sektory, zmuszając je do zwiększenia inwestycji w technologie niskoemisyjne. Długoterminowo, zobowiązanie do redukcji emisji o 62% do 2030 roku w porównaniu do poziomów z 2005 roku, z pewnością utrzyma cenę EUA na wysokim poziomie, zwiększając jej niestabilność.
3 Prognoza cen uprawnień EUA w latach 2023-2030 wg Vertis w EUR (Źródło: Raport z rynku CO2, Lipiec 2023[7])
W tym kontekście, zarówno sektor energetyczny, jak i przemysłowy, będą musiały zrewidować swoje strategie operacyjne i inwestycyjne. Wzrost cen EUA będzie dla nich sygnałem do przyspieszenia transformacji w kierunku technologii niskoemisyjnych i odnawialnych źródeł energii.
Ostatecznie, proponowane zmiany w systemie EU ETS są nie tylko wyzwaniem, ale i katalizatorem dla dalszej transformacji w kierunku zrównoważonej gospodarki. Dlatego też, zarówno przedsiębiorstwa, jak i inwestorzy, powinni być na bieżąco z tymi zmianami, aby skutecznie poruszać się w nowych przepisach regulacyjnych.
[1] EU Emissions Trading System (EU ETS) (europa.eu)
[2] Uczestnicy EU-ETS – Emissionshaendler.com (handel-emisjami.pl)
[3] DYREKTYWA 2003/87/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY z dnia 13 października 2003 r. ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych w Unii oraz zmieniająca dyrektywę Rady 96/61/WE, Dz.U.UE.L.2003.275.32
[5] https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/komisja-envi-spalarnie-odpadow-eu-ets-11914
[6] Unijny system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS) (europa.eu)