Monika Ciaś
inżynier ekolog
Jeszcze do niedawna krajowy system energetyczny oparty był na scentralizowanych, wielkoskalowych elektrowniach konwencjonalnych. W wyniku prowadzonej polityki klimatycznej Unii Europejskiej systematycznie rośnie znaczenie lokalnych źródeł wytwórczych, w tym odnawialnych źródeł energii (OZE). Jednym z docelowych instrumentów rozwoju energetyki obywatelskiej mogą stać się spółdzielnie energetyczne.
Głównym założeniem działalności spółdzielni energetycznych jest zrzeszanie lokalnych społeczności w celu osiągnięcia wspólnych korzyści gospodarczych m.in. poprzez zmniejszenie wydatków na energię elektryczną lub cieplną. Wkrótce, ta forma działalności może zyskać na popularności, biorąc pod uwagę środki finansowe na inwestycje w odnawialne źródła energii przewidziane dla spółdzielni energetycznych w Krajowym Planie Odbudowy.
Definicja spółdzielni energetycznych pojawiła się w treści Ustawy o odnawialnych źródłach energii[1] (dalej: ustawa OZE) już w 2015 r. W 2019 r. weszła w życie nowelizacja[2] tejże ustawy, która doprecyzowała i rozszerzyła zasady funkcjonowania spółdzielni energetycznych. Jednak dopiero ostatnia jej nowelizacja[3] z 1 października 2023 r., wynikająca z konieczności dostosowania polskich przepisów do dyrektywy RED II[4], uwypukliła rolę spółdzielni energetycznych. Zgodnie z definicją zawartą w ustawie OZE, przedmiotem działalności spółdzielni energetycznej jest wytwarzanie energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, w instalacjach odnawialnego źródła energii i równoważenie zapotrzebowania energii elektrycznej lub biogazu, lub ciepła, wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni energetycznej i jej członków.
Organem prowadzącym wykaz spółdzielni energetycznych jest Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR). Według danych z 1 marca 2024 r.[5] w wymienionym wykazie zarejestrowano już 28 spółdzielni energetycznych. Działalność wszystkich zarejestrowanych na 1 marca 2024 r. spółdzielni energetycznych oparta jest na wytwarzaniu energii elektrycznej z instalacji fotowoltaicznych, a łączna moc zainstalowana w wymienionych spółdzielniach wynosi 3,75 MWe5.
Wykres poniżej przedstawia przyrost liczby zarejestrowanych spółdzielni energetycznych w ostatnich latach. Pierwsza spółdzielnia została zarejestrowana w maju 2021 r. Do końca 2022 roku w Polsce funkcjonowały jedynie dwie spółdzielnie energetyczne, natomiast w ciągu 2023 roku zarejestrowano 19 spółdzielni. W pierwszych dwóch miesiącach 2024 roku założono kolejnych 7 spółdzielni.
źródło: KOWR, stan na 01.03.2024 r.
Regulacje prawne działania spółdzielni energetycznej
Działalność spółdzielni energetycznej może być prowadzona w oparciu o regulacje zawarte w Ustawie prawo spółdzielcze[6] lub na zasadach określonych w Ustawie o spółdzielniach rolników[7]. Funkcjonowanie spółdzielni energetycznej opiera się na modelu organizacyjno- biznesowym, w którym zainteresowane podmioty (osoby fizyczne, spółki, organizacje) wspólnie finansują i realizują projekty związane z produkcją i dystrybucją energii elektrycznej lub ciepła ze źródeł odnawialnych.
Główne zasady działania spółdzielni energetycznych to m.in.:
- działalność prowadzona na obszarze gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej, na obszarze do trzech gmin bezpośrednio ze sobą sąsiadujących,
- działalność prowadzona na obszarze jednego operatora systemu dystrybucyjnego,
- możliwość korzystania z systemu opustów, tj. rozliczenia ilości energii elektrycznej wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej wobec ilości energii elektrycznej pobranej z tej sieci na potrzeby własne w stosunku ilościowym 1 do 0,6,
- brak możliwości sprzedaży nadwyżek wytworzonej energii elektrycznej,
- łączna moc zainstalowana wszystkich instalacji odnawialnych źródeł energii w spółdzielni energetycznej nie może przekroczyć: 10 MW dla energii elektrycznej, 30 MW dla energii cieplnej oraz 40 mln m3 dla wydajności instalacji biogazu,
- sprawność wytwarzania energii elektrycznej wszystkich instalacji odnawialnego źródła energii musi umożliwić pokrycie w ciągu roku nie mniej niż 40% potrzeb własnych danej spółdzielni i jej członków (dotyczy spółdzielni zarejestrowanych do 31 grudnia 2025 r.),
- podmioty pobierające energię wyprodukowaną przez spółdzielnie energetyczną, będą zwolnione z obowiązku ponoszenia opłat za usługę dystrybucji, opłaty rozliczeniowej, opłaty OZE, opłaty mocowej oraz opłaty kogeneracyjnej, dzięki czemu zyskają niższe ceny energii.
Głównym założeniem funkcjonowania spółdzielni energetycznych jest rozwój energetyki rozproszonej na terenach mniej zurbanizowanych oraz zwiększenie udziału produkcji i konsumpcji energii na poziomie lokalnym. Stanowią one także alternatywę dla energetyki opartej na dużych koncernach energetycznych.
Zasadniczą korzyścią dla członków spółdzielni energetycznej jest możliwość korzystania z niższych cen energii elektrycznej w porównaniu z cenami rynkowymi. Spółdzielcy nie muszą budować nowej infrastruktury przesyłowej. Formuła spółdzielni umożliwia wykorzystanie już istniejącej infrastruktury dystrybucyjnej do przesyłu energii elektrycznej pomiędzy odbiorcami i producentami, bez ponoszenia kosztów zmiennych dystrybucji. Spółdzielcy sami ustalają cenę energii elektrycznej oraz okres umowy na jaki zostanie ona zawarta. Decyzja o cenie energii jest zawierana w oparciu o analizę ekonomiczną uwzględniającą m.in. koszty inwestycyjne, koszty bieżące utrzymania instalacji, koszty kredytów.
Dodatkowo, działalność spółdzielni energetycznych opiera się na wykorzystaniu jedynie źródeł odnawialnych, przez co przyczynia się do zmniejszenia śladu węglowego ich użytkowników. Spółdzielcy mają również możliwość skorzystania z dostępnych upustów, dotacji oraz preferencyjnych pożyczek, co także korzystnie wpływa na ustalenie końcowej ceny pobieranej energii elektrycznej.
Działalność spółdzielni energetycznej bazuje na modelu o charakterze biznesowo – organizacyjnym, dlatego też decyzja o jej założeniu powinna zostać poprzedzona wnikliwą analizą prawną, finansową i techniczną. Pomimo wielu zalet dla członków spółdzielni energetycznych, formuła ta nadal jest dość mało popularna. Wiedza na temat zasad działania i możliwych do uzyskania korzyści ze spółdzielni energetycznych jest słabo rozpropagowana, zarówno wśród odbiorców indywidualnych jak i przedsiębiorców oraz samorządów terytorialnych. Brakuje także specjalistycznych, usystematyzowanych źródeł wiedzy na temat zakładania i prowadzenia spółdzielni energetycznej. Zmiany wprowadzone w ramach ostatniej nowelizacji ustawy o odnawialnych źródłach energii[8] usuwają część istotnych barier w rozwoju spółdzielni energetycznych. Spółdzielnie energetyczne mają także możliwość skorzystania z dostępnych upustów, dotacji oraz preferencyjnych pożyczek na inwestycje w odnawialne źródła energii. Pomimo występujących przeszkód regulacyjnych, liczba spółdzielni energetycznych systematycznie wzrasta, a ich popularyzacja wpływa na przyśpieszenie procesu dekarbonizacji polskiej gospodarki[9] [10].
[1] Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii, Dz. U. 2015 poz. 478
[2] Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2019 poz. 1524
[3] Ustawa z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2023 poz. 1762
[4] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, Dz.U.UE.L.2018.328.82
[5] www.gov.pl/web/kowr/wykaz-spoldzielni-energetycznych
[6] Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz. U. z 2021 r., poz. 648
[7] Ustawa z dnia 4 października 2018 r. o spółdzielniach rolników, Dz. U. poz. 2073
[8] Ustawa z dnia 17 sierpnia 2023 r. o………..
[9] www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/miliony-do-wziecia-dla-spolecznosci-energetycznych
[10] www.cire.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/186031-czy-w-polsce-przyjma-sie-spoldzielnie-energetyczne